Medin Nuredini 
Почитуван претседател на Комисијата, Уважени колеги пратеници, Почитувани претставници на Владата, Ценети претставници на дипломатскиот кор и меѓународните организации,
I. ВОВЕД – ЗНАЧЕЊЕТО НА ИЗВЕШТАЈОТ
Дозволете ми на почетокот да изразам длабока благодарност кон Европската комисија за континуираната посветеност во мониторирањето на нашиот евроинтеграциски пат. Годишниот извештај за напредокот претставува незаменлив инструмент за објективна евалуација на состојбите во нашата држава и патоказ за неопходните реформи кои треба да ги преземеме на патот кон полноправно членство во Европската унија.
Извештајот за 2025 година доаѓа во особено критичен момент за нашата држава. По години на стагнација и одложување на клучните реформи, овој документ претставува огледало кое безмилосно ја рефлектира реалноста со која се соочуваме. Тоа е реалност на институционална ерозија, правна несигурност и систематско занемарување на фундаменталните вредности врз кои почива европскиот проект – владеењето на правото, почитувањето на човековите права и заштитата на помалобројните заедници.
Како пратеник во Собранието на Македонија и припадник на турската заедница, чувствувам длабока одговорност да ги артикулирам не само загриженостите на граѓаните кои ме избраа, туку и да понудам конструктивна критика која ќе придонесе кон вистински напредок во нашето општество. Денешната расправа не смее да биде само формално исполнување на процедурална обврска, туку искрена дебата за патот кој го избираме како држава и општество.
II. ОПШТА ОЦЕНКА – АЛАРМАНТНА СТАГНАЦИЈА
Извештајот на Европската комисија недвосмислено потврдува она што опозицијата континуирано го истакнува – Македонија се наоѓа во состојба на длабока институционална криза која се манифестира преку стагнација или назадување во сите клучни области на реформскиот процес. Констатацијата дека нема напредок во функционирањето на судството и борбата против корупција не е само технички недостаток во нашиот реформски капацитет – тоа е фундаментален неуспех на владеачката структура да воспостави минимални стандарди на демократско управување.
Особено загрижува фактот дека најголем дел од препораките на Комисијата од претходниот извештај остануваат неимплементирани. Ова покажува не само недостаток на капацитет, туку и отсуство на политичка волја за суштински промени. Кога читаме дека буџетот за судството изнесува само 0,3% од БДП наместо европските предвидувања 0,8%, мораме да си поставиме прашање дали воопшто постои намера за градење на функционална правна држава или станува збор за свесна стратегија на одржување на status quo кој овозможува неказнивост и продолжување на корупциските практики.
Трагедијата во Кочани, која одзеде 62 животи и остави над 190 повредени, не е изолиран инцидент туку кулминација на системска корупција и институционална немоќ. Фактот што извештајот ја препознава оваа трагедија како последица на “системски предизвици во спроведувањето на антикорупциските мерки” треба да биде последен повик за будење на сите одговорни институции.
III. ИНСТИТУЦИИ ЗА ЗАШТИТА НА МАЛЦИНСКИТЕ ПРАВА-ФАСАДА БЕЗ СОДРЖИНА
Почитувани колеги, дозволете ми да се осврнам на една од најболните точки во овој извештај – состојбата со институциите задолжени за заштита и промоција на правата на заедниците. Извештајот лаконски констатира дека Агенцијата за остварување на правата на заедниците и Јазичната имплементациона агенција “остануваат со недоволен кадар и неадекватно финансирани”. Оваа формулација, колку и да е дипломатски умерена, всушност прикрива институционална катастрофа од неизмерни размери.
Агенцијата за остварување на правата на заедниците, која според својот мандат треба да биде столб на мултиетничката демократија во нашата земја, функционира со помалку од 30% од потребниот кадар. Нејзиниот годишен буџет е помал од трошоците за репрезентација на еден министерски кабинет. Ова не е административен пропуст – ова е свесна политика на маргинализација на институциите кои треба да ги штитат правата на стотици илјади граѓани.
Уште поалармантна е констатацијата дека Комитетот за односи меѓу заедниците и Комисијата за мониторинг на правичната застапеност немале ниту еден состанок во извештајниот период. Овие комисии не се декоративни тела-тие се витални механизми за обезбедување на рамноправност и праведна застапеност на сите граѓани. Нивната неактивност претставува директно кршење на уставните принципи и меѓународните обврски на нашата држава.
IV. ЕВРОПСКАТА ПОВЕЛБА ЗА РЕГИОНАЛНИ ИЛИ МАЛЦИНСКИ ЈАЗИЦИ – СИМБОЛ НА НЕИСПОЛНЕТИ ВЕТУВАЊА
Извештајот со право потсетува дека Македонија сè уште не ја ратификувала Европската повелба за регионални или малцински јазици, потпишана далечната 1996 година. Почитувани колеги, размислете за момент – 29 години оваа држава не може или не сака да исполни една основна обврска за заштита на јазичните права на своите граѓани. Ова не е административно доцнење, ова е систематско одбивање да се признаат и заштитат фундаменталните културни и јазични права на значителен дел од населението.
Нератификувањето на оваа Повелба има длабоки практични импликации за секојдневниот живот на припадниците на помалобројните заедници. Без правна рамка која ги гарантира јазичните права, граѓаните се соочуваат со невозможност да комуницираат со институциите на својот мајчин јазик, да добиваат образование на јазикот што го разбираат најдобро, да ја негуваат својата култура и традиција. Ова создава граѓани од втор ред во сопствената држа-ва, што е директно спротивно на европските вредности кои декларативно ги прифаќаме.
V. ПРАВИЧНА ЗАСТАПЕНОСТ – МАТЕМАТИКА НА ДИСКРИМИНАЦИЈАТА
Една од најзагрижувачките констатации во извештајот е отсуството на официјални податоци за правична застапеност за 2024 г., по одлуката на Уставниот суд. Оваа информациска празнина не е случајна – таа е намерно создадена за да се прикрие катастрофалната состојба со застапеноста на помалобројните заедници во јавната администрација и институциите. А особено турската заедница.
Извештајот потврдува дека 66% од сите случаи на дискриминација се случуваат токму во јавниот сектор, каде државата треба да биде пример за еднаков третман и праведност. Овој податок е посебно алармантен бидејќи покажува дека токму институциите кои треба да ги штитат граѓаните од дискриминација се главните прекршители на принципот на еднаквост.
Уште позагрижувачко е што извештајот констатира дека најголем број пријави за дискри-минација биле на национална или етничка основа.
VI. КРИТИКА НА НЕОПФАТЕНИТЕ ОБЛАСТИ – НЕВИДЛИВОСТА НА ПОМАЛОБРОЈНИТЕ ЗАЕДНИЦИ
Почитувани колеги, колку и да ја ценам работата на Европската комисија, должен сум да укажам на сериозни недостатоци во извештајот кога станува збор за состојбата на помалобројните заедници. Извештајот практично ги игнорира специфичните предизвици со кои се соочуваат турската, ромската, српската, бошњачката, влашката и другите помали заедници во нашата држава.
Образовниот систем – систематска дискриминација
Извештајот не ја адресира катастрофалната состојба со образованието на мајчин јазик за помалобројните заедници. Не се споменува фактот дека илјадници деца немаат пристап до учебници на својот мајчин јазик, дека наставниците кои предаваат на нивните јазици се драстично недоволни, дека многу училишта во региони со мешан етнички состав немаат услови за организирање настава на повеќе јазици.
Особено загрижува селективниот пристап во буџетската алокација за образование.
Културни права – заборавена димензија
Извештајот целосно ја занемарува катастрофалната состојба со културните права на помалобројните заедници. Културата не е луксуз – таа е суштински елемент на идентитетот и достоинството на секоја заедница.
VII. ТУРСКАТА ЗАЕДНИЦА – ПАРАДИГМА НА СИСТЕМСКА МАРГИНАЛИЗАЦИЈА
Како припадник на турската заедница, морам со жалење да констатирам дека извештајот на Европската комисија практично не ја споменува нашата заедница освен во два ирелевантни контексти. Оваа невидливост во официјалните документи е рефлексија на нашата маргинализација во општеството.
Турската заедница, која според последниот попис брои преку 83.000 граѓани, се соочува со систематски предизвици кои извештајот не ги адресира. Нашите деца во повеќе региони а особено во места каде Турците се мнозинско или значително население, немаат адекватни услови за образование на мајчин јазик. Не се отвараат паралелки на турски јазик. Учебниците на турски јазик се застарени или воопшто не постојат за многу предмети. Наставниот кадар е драстично недоволен.
Во јавната администрација, застапеноста на турската заедница е далеку под нејзиниот процент во вкупното население. Особено загрижува фактот што на раководни и одлучувачки позиции практично нема припадници на турската заедница.
VIII. ЕКОНОМСКА ДИМЕНЗИЈА – СТРУКТУРНО ОСИРОМАШУВАЊЕ
Извештајот не ја адресира економската маргинализација на регионите населени претежно со припадници на помалобројните заедници.
X. КОНСТРУКТИВНИ ПРЕДЛОЗИ ЗА ПОДОБРУВАЊЕ
Почитувани колеги, не сакам мојот говор да биде само критика без понуда на решенија. Затоа, дозволете ми да предложам конкретни мерки кои можат да ја подобрат состојбата:
За Европската комисија:
Првично, неопходно е воспоставување на посебен механизам за мониторинг на состојбата со помалобројните заедници, со редовни теренски посети и директни консултации со претставниците на овие заедници. Извештаите треба да содржат посебно поглавје посветено на правата на заедниците со квантитативни индикатори и мерливи цели. Исто така, потребна е техничка помош и експертиза за градење на капацитетите на институциите задолжени за заштита на правта на заедниците.
За Владата на Република Северна Македонија:
Итно е потребно донесување на сеопфатен нов Закон за заштита на правата на помалобројните заедници, усогласен со европските стандарди и најдобрите практики. Ратификацијата на Европската повелба за регионални или малцински јазици не смее повеќе да се одложува. Потребно е воспоставување на Министерство или најмалку Секретаријат за прашања на помалобројните заедници со реални овластувања и соодветен буџет.
Во образованието, неопходна е итна ревизија на наставните програми и обезбедување на квалитетни учебници на сите помалобројни јазици. Потребно е отворање на катедри за малцински јазици на универзитетите и програми за обука на наставен кадар. Буџетската алокација за образование мора да биде праведна и недискриминаторска.
За Собранието на Република Северна Македонија:
Нашата институција мора да преземе водечка улога во заштитата на правата на помалобројните заедници. Потребно е формирање на посебна парламентарна комисија за прашања на помалобројните заедници со широки овластувања за надзор и контрола. Редовните парламентарни дебати за состојбата на заедниците треба да станат пракса, не исклучок. Законите кои ги носиме мора да содржат оценка на влијанието врз помалобројните заедници.
XI. ЗАКЛУЧНИ РАЗМИСЛУВАЊА
Почитувани присутни, извештајот на Европската комисија за 2025 година е огледало кое ни ја покажува суровата вистина за нашето општество. Тоа е општество кое сè уште не успеало да ги надмине поделбите, предрасудите и дискриминацијата. Но, тоа е и можност за промена, за градење на вистинска мултиетничка демократија каде секој граѓанин ќе се чувствува рамноправен и почитуван.
Помалобројните заедници не бараат привилегии или посебен третман. Ние бараме она што ни припаѓа според Уставот и меѓународните конвенции – еднаквост пред законот, почитување на нашиот идентитет, можност да го зачуваме и развиваме нашиот јазик и култура, праведна застапеност во институциите и рамноправно учество во економскиот и општествениот живот.
Европската интеграција не е само техничко усогласување со правните норми на Унијата. Тоа е процес на трансформација на нашето општество во вистинска демократија која ги почитува различностите и ја слави разновидноста. Без вистинска еднаквост за сите граѓани, без почитување на малцинските права, без инклузивно општество, нашиот европски пат ќе остане блокиран.
Времето на декларативни заложби и козметички промени мора да заврши. Потребни се храбри одлуки, политичка волја и конкретни дејства. Извештајот на Европската комисија е последно предупредување пред да стане предоцна. Дали ќе го слушнеме овој повик или ќе продолжиме со самозаблудите, зависи од нас, од нашата мудрост и одговорност пред историјата и идните генерации.
Верувам дека сè уште не е доцна да ја променеме правецот, да изградиме држава каде секој граѓанин ќе се чувствува дома, каде различностите ќе бидат богатство, не товар. Но за тоа е потребна промена – длабока, суштинска, неодложна. И таа промена мора да почне денес, овде, од оваа сала.
